«Το δημοτικό τραγούδι στις κοινότητες των Τζουμέρκων»
Λ.Ευθυμίου Εκδόσεις Ισνάφι Ιωάννινα 2018 σελ. 281
Τα Τζουμέρκα ή Αθαμανικά όρη βρίσκονται στην οροσειρά της Πίνδου και η κορυφή τους αποτελεί μία από τις ψηλότερες στην Ελλάδα. Γύρω από τον επιβλητικό ορεινό όγκο απλώνονται πάνω από είκοσι κοινότητες και δεκάδες μικρότεροι συνοικισμοί.
Αυτές οι κοινότητες και αυτοί οι οικισμοί είναι εντελώς ακατοίκητοι τους χειμερινούς μήνες. Τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι: Τι έχει απομείνει σε αυτόν τον τόπο από τη μουσική παράδοση; Υπάρχουν ακόμα άνθρωποι που θυμούνται ή τραγουδούνε παλιά δημοτικά τραγούδια;
Στο βιβλίο αυτό καταγράφονται τα τσακίσματα (προσθήκες και επαναλήψεις) και δίνονται στοιχεία σχετικά με τις μελωδίες των τραγουδιών είτε μέσω σημειογραφίας ή μέσω ηχητικών αποσπασμάτων.
Η εργασία αυτή καταγράφει τη φωνητική μουσική της δημοτικής παράδοσης των κοινοτήτων των Τζουμέρκων. Στόχος της επιτόπιας έρευνας του συγγραφέα ήταν να συγκεντρώσει το μέγιστο δυνατό ηχογραφημένο υλικό , τόσο από την επιτόπια έρευνα , όσιο και από Αρχεία ή Ιδιωτικές συλλογές , από το δυνατόν περισσότερες κοινότητες , ώστε να εξεταστεί το τραγούδι σε μια ενιαία πολιτισμική περιοχή.
Συγκεντρώθηκαν τελικά περισσότερα από 400 τραγούδια. Περιλαμβάνονται τραγούδια φωνητικής μουσικής , χωρίς οργανική συνοδεία. Ο τρόπος εκφοράς αυτών των τραγουδιών είναι αποκλειστικά μονοφωνικός.
Στην παρούσα έκδοση ο συγγραφέας εστιάζει κυρίως στην εξέταση των τσακισμάτων του στίχου , που έχουν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία δομικών τύπων στροφών , στη λεκτική παρουσίαση των χαρακτηριστικών των μελωδικών φράσεων και του τρόπου στον οποίο ανήκουν, στην παρουσίαση των κοινών τραγουδιών των κοινοτήτων της περιοχής των Τζουμέρκων,την παράθεση στοιχείων που αφορούν στις διαφοροποιήσεις των παραλλαγών και εν τέλει στην παράθεση στοιχείων που αφορούν στη λειτουργικότητά τους.
Τα ηχογραφημένα τραγούδια αυτού του τόμου παρουσιάζονται με βάση το θεματικό τους περιεχόμενο (π.χ. τραγούδια του γάμου, ιστορικά, παραλογές, μοιρολόγια κ.λ.π.) .Σε αρκετές περιπτώσεις προέκυψαν ηχογραφήσεις (παραλλαγές) του ίδιου τραγουδιού σε περισσότερες από μία κοινότητες. Η εξέταση και ανάλυση των τραγουδιών πραγματοποιήθηκε σε ευρωπαϊκή μουσική σημειογραφία. Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζεται ένας αντιπροσωπευτικός αριθμός τραγουδιών.
Το καθένα από αυτά αντιστοιχεί σε ένα δομικό τύπο στροφών. Οι στίχοι των τραγουδιών εμφανίζουν ποικίλα μετρικά σχήματα : Οκτασύλλαβος ιαμβικός, Οκτασύλλαβος τροχαϊκός, Ενδεκασύλλαβος τροχαϊκός, Δωδεκασύλλαβος Τροχαϊκός, Δεκατρισύλλαβος Ιαμβικός,Δεκατρισύλλαβος Τροχαϊκός ,Δεκατετρασύλλαβος Τροχαϊκός και Δεκαπεντασύλλαβος ιαμβικός.
Στα τραγούδια που καταγράφηκαν στις κοινότητες των Τζουμέρκων, κυριαρχεί ο διατονικός τρόπος του ρε με τις χρόες του καθώς και ο χρωματικός τρόπος του ρε. Σε λιγότερες περιπτώσεις παρουσιάζεται ο διατονικός τρόπος του ντο και του φα , καθώς και οι ανημίτονες πεντατονικές κλίμακες.
Σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιούνται τετράχορδα ή πεντάχορδα δύο ή περισσοτέρων τρόπων στο ίδιο τραγούδι. Επίσης στην πλειονότητα των τραγουδιών γίνεται εκτενής χρήση της υποτονικής βαθμίδας. Στα τραγούδια των κοινοτήτων των Τζουμέρκων του βιβλίου ,κυριαρχούν ο τρίσημος ρυθμός του τσάμικου χορού και ο ελεύθερος ρυθμός των τραγουδιών της τάβλας.Ακόμη εμφανίζεται ο επτάσημος ρυθμός του συρτού.
Στα δημοτικά αυτά τραγούδια εμφανίζονται δύο είδη τονισμών : ο γραμματικός και ο μετρικός, καθώς επίσης και τρία είδη που αφορούν στη μελωδία : ο ρυθμικός, ο δυναμικός και ο μελωδικός. Στο βιβλίο παρουσιάζονται τα κείμενα των 146 ηχογραφημένων τραγουδιών , σε δώδεκα θεματικές ενότητες.
Αρχικά παρατίθενται οι κατηγορίες που αφορούν στα τραγούδια του «κύκλου της ζωής» και των τραγουδιών του καθημερινού βίου.Πρώτα παρουσιάζεται ένα νανούρισμα , έπονται τα τραγούδια της αγάπης, του έρωτα και του γάμου, ακολουθούν τα τραγούδια του καθημερινού βίου ,σκωπτικά , κοινωνικά και του καημού, ποιμενικά και γνωμικά.
«Ο κύκλος της ζωής » κλείνει με τα τραγούδια της ξενιτειάς και του θανάτου (μοιρολόγια). Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι παραλογές , τα ιστορικά , κλέφτικα και ληστρικά τραγούδια .
Σε κάθε τραγούδι αρχικά δίνεται ένας τίτλος.Ο τίτλος αποτελεί το πρώτο ημιστίχιο ή τον πρώτο στίχο του τραγουδιού.Μέσα σε παρένθεση αναφέρεται ο τίτλος τον οποίο δίνει ο πληροφορητής, στις περιπτώσεις που συμβαίνει αυτό.
Έπειτα δίνονται πληροφορίες σχετικά με το όνομα του τραγουδιστή , το έτος ηχογράφησης, την κατηγορία στην οποία ανήκει το τραγούδι , την κοινότητα στην οποία καταγράφηκε , καθώς και τις παραλλαγές του ποιητικού κειμένου, που έχουν καταγραφεί βιβλιογραφικά σε εκδόσεις και Αρχεία ,που αφορούν στις κοινότητες των Τζουμέρκων. Στη συνέχεια παρατίθεται το κείμενο με τα «τσακίσματα» και έπεται ο οργανικός στίχος .
Παραθέτουμε ορισμένα τραγούδια του βιβλίου:
Πουλιά μου διαβατάρικα (Της αγάπης -Του έρωτα) , Αθαμάνιο , Τραγούδι : Ουρανία Κουτσούκη, Βασιλεία Αλιμάρα Οργανικός στίχος Πουλιά μου διαβατάρικα αυτού ψηλά που πάτε για λίγο χαμηλώσετε , πάρετε και μένα να πάω στην αγάπη μου που είναι μακριά στα ξένα.
Να΄σαν τα νιάτα δυο φορές (του καημού) ,Μελισσουργοί ,Τραγούδι : Βασιλική Μπάρκα Οργανικός στίχος Να΄σαν τα νιάτα δυο φορές τα γερατειά καμία να ξανά νιώσω μια φορά, να γίνω παλικάρι. Να βάλω το φυσάκι μου, να πάω στο παζάρι, για να πουλήσω γερατειά και ν΄ αγοράσω νιάτα.
Αγγέλω κρένει η μάνα σου (Γνωμικό), Κυψέλη ,Τραγούδι : Όλγα Μπλέτσου Οργανικός στίχος -«Αγγέλω κρένει η μάνα σου δεν ξέρω τι σε θέλει. Να πας στη βρύση για νερό να πιούν τα παλικάρια». -«Τα παλικάρια κι αν διψούν στη βρυσ’ να παν’ να πάρουν, κι εγώ θα πάω για κέντησμα με τ΄ άλλα τα κορίτσια».
Τώρα κι ο ήλιος έγειρε(Της ξενιτειάς) ,Βουλγαρέλι ,Τραγούδι: Χρήστος Λύτρας Οργανικός στίχος Τώρα κι ο ήλιος έγειρε κι ο σταυραετός κουρνιάζει κι η κόρη που΄ χει τον καημό τα πέλαγα αγναντεύει: -«Θάλασσα πικροθάλασσα τι μου ΄χεις καμωμένα, και μου κρατάς τ΄ αγόρι μου τόσο μακριά στα ξένα ; »
Σαν παίρνω ένα κατήφορο (Ρούσα παπαδιά) (Παραλογή) ,Παλαιοκάτουνο ,Τραγούδι : Σοφία Πεταλά-Παππά Οργανικός στίχος Σαν παίρνω ένα κατήφορο την άκρη το ποτάμι και το ποτάμι ήταν βαθύ, θολό, κατεβασμένο. Σέρνει λιθάρια ριζινά, δέντρα ξεριζωμένα, σέρνει και μια γλυκομηλιά στα μήλα φορτωμένη και στη διχάλα απ΄τη μηλιά δυο αδέλφια αγκαλιασμένα.
Με γέλασε μια χαραυγή(Του καημού) ,Μηλιά Καταρράκτη ,Τραγούδι : Ευθυμία Μάρου-Γιαννούλα Οργανικός στίχος Με γέλασε μια χαραυγή της άνοιξης τα αηδόνια, με γέλασαν και μου είπανε πως Χάρος δεν με παίρνει . Τι να κάνω θα σκεφτώ πως θα πεθάνω. Και βγαίνω ο δόλιος στα βουνά ψηλά στα κορφοβούνια βλέπω το Χάρο να’ ρχεται στ’ άλογό του -«Μη με παίρνεις Χάρε, άσε με , με ξανά παίρνεις. Έχω γυναίκα και παιδιά δε μου που να τα αφήσω Μη με παίρνεις , άσε με, με ξανά παίρνεις».
Ένα σύμπαν σκηνοθετημένο με λέξεις και στίχους τραγουδιών , μια μελέτη που πατά σε μουσικές νότες , σε συνθέσεις μελωδικές , που περιστρέφονται γύρω από τα Τζουμερκιώτικα δημοτικά τραγούδια. Διαβάστε το.
Ο Λάμπρος Ευθυμίου είναι Εθνομουσικολόγος (PhD) και διδάσκει στο Τμήμα Αγωγής & Φροντίδας στην Πρώιμη Παιδική Ηλικία του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (ΠΔ407/80).Μελετά τη μουσική παράδοση,την εξέλιξή της και την επίδρασή της στις σύγχρονες μουσικές τάσεις των κυρίαρχων εθνοτήτων,των εθνοτικών ομάδων και των μειονοτήτων των Βαλκανίων.
Έχει πραγματοποιήσει επιτόπια έρευνα σε περισσότερες από 150 κοινότητες και αστικά κέντρα στην Ελλάδα , τη Σερβία, την Τουρκία και τη Βουλγαρία.Στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εντάσσονται και η ενασχόληση ή του με το εθνογραφικό ντοκιμαντέρ. Είναι μέλος του Οργανισμού «Διεθνές Συμβούλιο για την Παραδοσιακή Μουσική» (ICTM)και της Ελληνικής Μουσικολογικής Εταιρίας.
Κείμενο : Κώστας Τραχανάς
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου