Η πρώτη «καραντίνα» στα χρόνια του Ιουστινιανού

Βυζαντινή παράσταση με θύματα της πανούκλας. Ειδικά η Κωνσταντινούπολη πολλές φορές βρέθηκε αντιμέτωπη με τον «μαύρο θάνατο».

Πως ξεκίνησε ο "θεσμός" που αναβιώνει λόγω Έμπολα

Σύμφωνα με μια ιπποκράτεια αποστροφή, οι κακοί κυβερνήτες και οι κακοί γιατροί αποκαλύπτονται όταν βρίσκονται αντιμέτωποι «μεγάλω και ισχυρώ και επισφαλή νοσήματι». Ετσι, ο πατέρας της Ιατρικής συνδέει άμεσα την εξουσία με την Ιατρική.



Μια σύνδεση εξαιρετικά επίκαιρη ως τις μέρες μας. Ιδιαίτερα όταν πρόκειται για επιδημίες ή πανδημίες. Οπως οι πρόσφατες παγκόσμιες επιδημικές απειλές και η τρέχουσα με τον ιό Εμπολα.

Από τον 14ο αιώνα ήταν σαφές στις ελίτ της εξουσίας ότι τα κύματα επιδημιών δεν μπορούσαν ν' αντιμετωπιστούν παρά με την πρόληψη. Ενα μάθημα της ιστορίας, που δυστυχώς αγνοείται πιο συχνά απ' ό,τι πιστεύεται.

Στους νεότερους χρόνους η αδυναμία κατανόησης και πολύ περισσότερο αντιμετώπισης των επιδημιών, ανάμεσα στ' άλλα, οδηγούσε και στον «θεσμό» της καραντίνας.

Στην απομόνωση, με τον έναν ή άλλον τρόπο, όσων νοσούσαν ή ακόμη ήταν απλώς ύποπτοι για προσβολή από λοιμώδη νόσο, όπως θα την αποκαλούσαμε σήμερα.

Κλασική παράσταση γιατρού ειδικευμένου για αρρώστους με πανώλη.
Κλασική παράσταση γιατρού ειδικευμένου για αρρώστους με πανώλη.
Εξόντωση «υπόπτων»

Η πρακτική αυτή από μέσο άμυνας θα πάρει, κατά καιρούς, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες (από την αδυναμία της ιατρικής μέχρι τις θρησκοληψίες), εφιαλτικές διαστάσεις. Θα αποδειχθεί η ίδια μια ανθρωποπαγίδα και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που πολλαπλασιάζει αντί να περιορίζει τα θύματα.

Για να παραβλέψουμε άλλες παρενέργειες, οι οποίες οδηγούσαν ακόμη ως τη μαζική εξόντωση «υπόπτων». Συνήθως αυτοί ήταν οι «άλλοι» (μειονότητες κάθε κατηγορίας, ξένοι γενικώς, «στιγματισμένες» ομάδες κ.λπ.).

Τα παραδείγματα αυτής της ιδιόμορφης «ανθρωποφαγίας» περισσεύουν στον ευρωπαϊκό (και ελληνικό) χώρο έως και τον 19ο αιώνα. Είναι παρόντα ακόμη και σήμερα.

Xαρακτικό με το πρώτο επίσημο βενετικό λοιμοκαθαρτήριο στο νησάκι, όπου υπήρχε μοναστήρι αφιερωμένο στη Santa Maria di Nazaret.
Xαρακτικό με το πρώτο επίσημο βενετικό λοιμοκαθαρτήριο στο νησάκι, όπου υπήρχε μοναστήρι αφιερωμένο στη Santa Maria di Nazaret.

Στην ιστορία της ιατρικής ως πρώτη γνωστή καραντίνα αναφέρεται συνήθως η περίπτωση της Ραγκούσα στις Δαλματικές Ακτές (σημερινό Ντουμπρόβνικ στην Κροατία) γύρω το 1377.
Η περιοχή τότε μαστιζόταν από το δεύτερο πανδημικό κύμα της πανούκλας (η έναρξή του τοποθετείται λίγο νωρίτερα το 1346-1349).

Οι ύποπτοι απομονώνονταν από τον υπόλοιπο πληθυσμό για 30 μέρες, οι οποίες αργότερα επεκτάθηκαν σε quarantina (σαράντα). Ετσι, προέκυψε και η ονομασία της απομόνωσης (καραντίνα).
Ο αριθμός των ημερών συσχετίζεται με αρχαίες αντιλήψεις, σύμφωνα με τις οποίες οι οξείας μορφής ασθένειες, όπως οι λοιμώξεις, μπορούσαν να διαρκέσουν 40 μέρες.

Ο ίδιος αριθμός παίζει και κάποιο ρόλο στη Βίβλο. Εκεί, άλλωστε βρίσκουμε και τις πρώτες αναφορές για απομόνωση λεπρών.

Εκτός από την πολυάνθρωπη και εμπορική Ραγκούσα αναφέρεται κάποια γενική απομόνωση του πληθυσμού εξαιτίας θανατηφόρου επιδημίας (προφανώς πανώλη) λίγο νωρίτερα στη Ρέτζιο Εμίλια της Β. Ιταλίας. Για μια απομόνωση μικρότερης κλίμακας μερικοί κάνουν λόγο την ίδια πάνω-κάτω εποχή και στο λιμάνι της Κωνσταντινούπολης. Τουλάχιστον για τα πλοία με προέλευση από τη Μαύρη Θάλασσα. Τότε, η άλλοτε κραταιά πρωτεύουσα θα είναι μια σκιά του λαμπρού παρελθόντος της.

230.000 θάνατοι

Ξεφυλλίζοντας τις σελίδες της Ιστορίας και μέχρι να επισημοποιηθεί η καραντίνα και τα λοιμοκαθαρτήρια (λοιμός + κάθαρση), από τη Βενετία στις αρχές του 15ου αιώνα, όταν θέριζε ο «μαύρος θάνατος», καταγράφονται αρκετές παλιότερες περιπτώσεις που παραπέμπουν σε καραντίνα.
Ισως η πιο πρώιμη να εφαρμόστηκε στα μέσα του 6ου αιώνα για πλοία που προσέγγιζαν στο λιμάνι της Κωνσταντινούπολης.

Αιτία η «ιουστινιάνεια πανώλη», όπως είναι γνωστή από το όνομα του Βυζαντινού αυτοκράτορα (μάλλον είχε προσβληθεί και ο ίδιος ο Ιουστινιανός). Σύμφωνα με εκτιμήσεις, από το 542 που εμφανίστηκε η πρώτη πανδημία της πανούκλας (ακολουθούν κι άλλες ως τα μέσα του 8ου αιώνα) και για μικρό σχετικά χρονικό διάστημα αφανίστηκε ο μισός πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης (γίνεται λόγος για 230.000 θανάτους, για 5 ή 10.000 νεκρούς την ημέρα).

Ο ΠΡΩΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Από το Βυζάντιο έως την Κέρκυρα

542- 549: Ιουστινιάνειες διατάξεις απαγορεύουν την ελεύθερη επικοινωνία ατόμων τα οποία προέρχονται από περιοχές που έχει πλήξει ο λοιμός (πανούκλα).
583: Οι Αρχές της Λιόν περιορίζουν τις επαφές με τους λεπρούς.
6ος αιώνας: Περίπου από το 600 στην Κίνα είναι πάγια η τακτική ν' απομονώνουν ναυτικούς και ξένους που έρχονται από πληγείσες περιοχές.
1179: Το Συμβούλιο Λατερανού (σύνοδος των δυτικών εκκλησιών στη Ρώμη) κρίνει ότι οι λεπροί πρέπει να διαμένουν χωριστά από τους υγιείς.
1182: Το πρώτο λεπροκομείο στη Βενετία.
1200: Στην Ευρώπη υπάρχουν 19.000 λεπροκομεία (η Γαλλία υπερηφανεύεται ότι διαθέτει 2.000).
1300 περίπου: Μια σειρά από ευρωπαϊκές και ασιατικές χώρες θέτουν σε καραντίνα «μολυσμένες» περιοχές. Χρησιμοποιούνται ένοπλοι για τη διασφάλιση της απομόνωσης. Υπάρχουν περιπτώσεις εκτελέσεων για παραδειγματισμό όσων συλλαμβάνονται επιχειρώντας ν' αποδράσουν.
1348: Η Βενετία μπροστά στην επανεμφάνιση της πανούκλας καθιερώνει το πρώτο στον κόσμο θεσμοθετημένο σύστημα απομόνωσης (καραντίνα). Τριμελές συμβούλιο («Προβλεπτής υγείας των χερσαίων εδαφών») επιφορτίζεται με την εξάλειψη και την πρόληψη της ασθένειας. Εχει την εξουσία να κρατά πληρώματα, πλοία και φορτία για 40 μέρες στη θάλασσα.
1374: Ο Δούκας του Μιλάνου διατάσσει όσοι πάσχουν από πανούκλα να περιορίζονται εκτός πόλης ή στο δάσος και να παραμένουν εκεί μέχρι να γίνουν καλά ή να πεθάνουν.
1377: Στη Ραγκούσα (Δαλματία) ιδρύεται σταθμός όπου απομονώνονται όσοι φθάνουν στην πόλη από «μολυσμένα» μέρη. Για 30 μέρες αρχικώς υφίστανται «καθαρισμό από τον ήλιο και τον άνεμο».
1423: Η Βενετία ιδρύει το πρώτο λοιμοκαθαρτήριο σ' ένα από τα νησάκια της, όπου βρισκόταν μοναστήρι Αυγουστίνων μοναχών αφιερωμένο στη Santa Maria di Nazaret. Ισως από δω έλκεται και η ονομασία των λοιμοκαθαρτηρίων ως Λαζαρέτα. Αν και φαίνεται πιο ισχυρή η άποψη ότι ονομάστηκαν έτσι επειδή ο Αγιος Λάζαρος (όχι «ο αναστάς εκ νεκρών» του Ευαγγελίου) ήταν προστάτης των λεπρών για τη Δυτική Εκκλησία.
1521: Το πρώτο γαλλικό λοιμοκαθαρτήριο στη Μασσαλία.
1525: Το πρώτο υποτυπώδες λαζαρέτο στη βενετοκρατούμενη Κέρκυρα. Από εκεί περνούσαν αναγκαστικά τα πληρώματα που έφθαναν στο νησί και γίνονταν έλεγχοι σε πλοία και εμπορεύματα. Αυτό θα μεταφερθεί και θα εξελιχθεί αργότερα στο πολύ γνωστό κερκυραϊκό Λαζαρέτο.
 
Στις ρίζες του προβλήματος

Από συγγραφείς που έζησαν την «ιουστινιάνεια πανώλη» (Προκόπιος κ.ά.), έχουμε εκτός από περιγραφές του λοιμού, ορισμένες πληροφορίες για μέτρα προστασίας. Μερικά απ' αυτά, αν και απορρέουν από τις προεπιστημονικές αντιλήψεις για τις επιδημίες (μετάδοση από αέρα, θεϊκές τιμωρίες κ.λπ.), αγγίζουν την ουσία του προβλήματος.

Πρόκειται για την πείνα, τη φτώχεια, την εξαθλίωση της μεγάλης πλειονότητας του πληθυσμού. Ετσι, γίνεται προσπάθεια για κάποια αναδιανομή πλούτου (φοροελαφρύνσεις, ενίσχυση παραγωγής, μειώσεις τιμών, αύξηση εισαγωγών, μοίρασμα χρημάτων από το κρατικό ταμείο κ.ά.). Μια πρακτική την οποία, έστω και περιορισμένα, θα επαναλάβει αιώνες αργότερα η Βενετία για τόπους όπου κυριαρχεί και πλήττονται.
 
Το Ενετικό υπόδειγμα

Ο βενετικός «Προβλεπτής υγείας» ήταν το πρότυπο για αιώνες στα ζητήματα αντιμετώπισης και πρόληψης των επιδημιών. Οι δικαιοδοσίες του συμβουλίου του διευρύνονταν βαθμιαία, καθώς οι επιδημίες διαδέχονταν η μια την άλλη στην εκτεταμένη επικράτεια της Βενετίας. Επιτηρούσαν ανθρώπους και ζωντανά.

Παρακολουθούσαν το έργο των γιατρών, είχαν την ευθύνη για τη λειτουργία των λαζαρέτων, εξέταζαν ναυτικούς και πλοία, επέβαλλαν καραντίνα. Μπορούσαν να καταστρέψουν ακόμη και τα φορτία των πλοίων.

Είχαν δίκτυο μέσω του οποίου συγκέντρωναν πληροφορίες για τους τόπους όπου εκδηλωνόταν η πανούκλα. Το εγγενές πρόβλημα του Προβλεπτή, αλλά και των άλλων ανάλογων Αρχών παντού, ήταν ότι η πανούκλα αντιμετωπιζόταν μόνο ως εισαγόμενη και από τη θάλασσα.

Τ. Κατσιμάρδος
katsimar@yahoo.gr

ethnos.gr

Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Ζαμπέλα, το μαργαριτάρι των Τζουμέρκων!

Στυγνός εκληματίας ο χθεσινός ληστής στην Άρτα, σύμφωνα με τον Αστυνομικό Διευθυντή κ. Γιώργο Ντοκομέ